رابطه پرسشگری و گزارش تحقیقی
وی ادامه داد: «گزارش تحقیقی با پرسشگری (Questioning) آغاز می‌شود. از آنجا که گزارش تحقیقی، جست‌وجو برای افشای فساد است، با سه عنصر تعریف می‌شود: ابتدا پرسش، دوم جست و جو(search) و سوم افشا (expose). بنابراین پرسشگری بنیان شکل‌دهی به گزارش تحقیقی است که با دو عنصر بعدی تکمیل می‌شود.»
رضائیان اظهار داشت: «فرم‌ها در روزنامه‌نگاری، یا رویداد محور است یا سوژه محور. اما گزارش تحقیقی پرسش محور است که سه عنصر دارد. به همین دلیل من حرف گلاسر را می‌پسندم که گفت: گزارشگر تحقیقی، وجدان بیدار جامعه است. چرا که می‌خواهد پرسشگری کند، جست‌وجو کنند و به افشای فسادها برسد.»
رابطه آزادی بیان و گزارش تحقیقی
وی ضمن بیان این مطلب که بستر گزارش تحقیقی، آزادی بیان است، آزادی بیان را متشکل از آزادی اندیشه، اطلاع و انتخاب دانست و گفت: «آزادی اندیشه یعنی تفکر من دربرابر تفکر شما محترم است، پیش از آنکه بیان شود. آزادی اطلاعات آن است که در قانون آمده؛ یعنی اطلاعات باید در دسترس باشد. و آزادی انتخاب آن است که من میان اندیشه‌های مختلف، حق انتخاب دارم. برآیند این سه عنصر، می‌شود آزادی بیان.»
رضائیان توضیح داد: «آزادی بیان آن نیست که ما در قانون بگوییم اما به آن عمل نکنیم. بزرگترین تحقق دموکراسی اجتماعی در جهان به هند تحقق دارد. اقوام، رنگ‌ها و فرهنگ‌های مختلف در کنار هم مسالمت آمیز زندگی می‌کنند، چراکه گاندی آزادی بیان را مطرح و به آن عمل کرد.»
رابطه قانون و گزارش تحقیقی
این مدرس دانشگاه در تبیین میزان آزادی بیان و تناسب آن با قدرت گفت: «هر کجا قدرت وجود دارد، خطر تمرکز آن و گریز از تفکیک قدرت و محوریت قانون رخ می‌نماید. به همین دلیل قانون با رویکرد مقابله با تمرکز قدرت (Centralization of power)، راه را برای تحقق گزارش تحقیقی هموار می‌کند. بنابراین، هرگاه قانون از گزارشگران تحقیقی حمایت کند، یک همگرایی (Integration) در مبارزه با فساد سیاسی و فساد اقتصادی بین قانون و روزنامه نگاری تحقیقی ایجاد می‌شود.»
وی اضافه کرد: «گزارش تحقیقی زمانی می‌تواند معنای واقعی خود را پیدا کند که قانون وجود داشته باشد، نه هرج‌ومرج؛ اما به شرط اینکه قدرت متمرکز نباشد؛ تا قانون معنا پیدا کند.»
ظهور ژانر روزنامه‌نگاری تحقیقی
رضائیان با اشاره به تاریخچه و پیشینه شکل‌گیری روزنامه‌نگاری تحقیقی اظهار داشت: «ژانر روزنامه‌نگاری توسعه، بعد از جنگ جهانی ایجاد شد و سی سال بعد از جنگ، (۵۰ تا ۸۰) اوج شکوفایی توسعه است که روزنامه نگاری توسعه‌ای هم شکل می‌گیرد. اما توسعه، دو نوع معضل را با خود می‌آورد: دیوان‌سالاری، فساد (اقتصادی و سیاسی) و روزنامه‌نگاری تحقیقی واکنشی به روزنامه‌نگاری توسعه‌ای است؛ چراکه به دنبال افشای فساد است. به عبارت دیگر در مقابل روزنامه‌نگاران توسعه که لقب روزنامه‌نگاران هم‌سو و حکومتی گرفته بودند، روزنامه‌نگاری تحقیق ایجاد شد.»
اطلاعات کتمان و اطلاعات پنهان
وی در ادامه سخنانش به تفکیک انواع اطلاعات پرداخت و گفت: «اطلاعات پنهان متعلق به نهادهای امنیتی است و به عنوان خط قرمز برای روزنامه‌نگاران تعریف شده است. اما اطلاعات کتمان، مربوط به روزنامه‌نگار است. حق او این است که بتواند به دنبال اطلاعات کتمان برود. اطلاعاتی که آشکار است اما مسئولان راضی به پذیرش آن نیستند. بنابراین اطلاعات کتمان، خط قرمز روزنامه‌نگاران نیست. در روزنامه‌نگاری تحقیقی، مبنای کار اطلاعات کتمان است.»
شرایط تحقق گزارش تحقیقی
وی تحقق گزارش تحقیقی را منوط به ۸ شرط دانست و گفت: «1- گزارش تحقیقی فرمی وابسته به تیم باشد، و نه شخص. ۲-خارج شدن از دایره سرویس- اتصال به سردبیر: یعنی گزارش تحقیقی را به سردبیر وصل کنید تا بر آن نظارت کند. چراکه با پشتیبانی قوی نیاز دارد. ۳- متصل بودن به عوامل بیرونی (مدیریت رسانه): در راه تحقیق فشار و موانع زیاد است، بنابراین باید مدیر رسانه را فعال کنید تا فشارها را کنترل کند. ۴- برخوردار از جنبه های حقوقی: فرق اطلاعات کتمان با اطلاعات پنهان. گزارش تحقیقی به مشاور حقوقی نیاز دارد تا مانع از گذشتن خبرنگاران از خطوط قرمز و ورود به دایره اطلاعات پنهان بشود. ۵- نقش اطلاعات آشکار و در دسترس برای تکمیل قطعات پازلِ گزارش: باید مراقب باشید وقتی به اطلاعات کتمان می‌پردازی، از اطلاعات آشکار غافل نمانیم. این کار مدیریت و شناخت می‌خواهد. ۶- مهارت و هوشمندی: جدای از گزارش توصیفی، گزارش تحقیقی مهارت خاص خودش را می خواهد. استحکام قلم در آن بسیار مهم است، باید مثل فیلم، سکانس به سکانس جلو برویم و اشتباهی از ما سر نزند. ۷- مداومت و صرف زمان. ۸- مداومت و صرف بودجه.»
موانع محقق شدن گزارش تحقیقی در ایران
وی در بخش پایانی سخنان خود به موانع گزارش تحقیقی در ایران پرداخت و گفت: «نخستین ایراد، نقص‌های قانون گردش آزاد اطلاعات (اطلاعات مشروط) است که موارد مختلفی دارد. اول اینکه در قانون، تفاوت اطلاعات فردی با اطلاعات شخصی تمایز داده نشده است. دیگر اینکه فرق اطلاعات با داده در این قانون مشخص نیست. هرگاه اطلاعت خام باشد، می‌گوییم داده و وقتی پردازش شود، به اطلاعات می رسیم. در قانون باید روی اطلاعات تاکید می‌شد نه داده.»
رضائیان ادامه داد: «نقد بعدی این است: اشاره به اطلاعات عمومی در موسسات عمومی بدون اشاره به موسسات خصوصی . در حالی که بسیاری از اطلاعات عمومی داریم که برون‌سپاری شده و در اختیار نهادهای خصوصی است. تکلیف آن‌ها چیست؟ اطلاعات عمومی مربوط به این نمی شود که کجا نگهداری می‌شود؛ به ذات و تعریف خود اطلاعات برمی‌گردد.»
اجبار خبرنگاران به افشای منبع خبری درست نیست
وی اظهار داشت: «ایراد بعدی اجبار خبرنگاران به افشای منبع خبری (ایجاد محدودیت برای خبرنگاران) است. اگر قرار است مصونیت داشته باشند (که مسئولیت داشته باشند)، منبع آن را هرگز نباید افشا کنند. این کار ایجاد محدودیت برای خبرنگار است و دیگر گزارش تحقیقی پیدا نمی کند.»
رضائیان افزود: «مورد بعدی قید «…مگر قانون منع کرده باشد» در این قانون است؛ که باعث ایجاد محدودیت برای شهروندان می‌شد. اطلاعات زمانی آزاد است که برای آن منعی وجود نداشته باشد. هر منعی که گذاشته شود، مغایر می شود با اصل ۱۰۷ قانون اساسی که می گوید همه دربرابر قانون یک‌سان هستیم. اطلاعات مشروط، گردش آزاد ندارد.»
وی در بازشمردن موانع دیگر بر سر گزارش تحقیقی در ایران گفت: «مشکل بعدی فقدان آموزش است. واقعیت این است که تربیت گزارشگر تحقیقی صورت نگرفته است و گزارش‌نویس تحقیقی کم داریم.»
رضائیان سیاسی شدن موضوع فساد در ایران را به عنوان ایرادی دیگر برشمرد و اظهار داشت: «فساد در کشور سیاسی شده است. در حالی که فساد فساد است. به روزنامه‌نگار چه ربطی دارد که جناح فساد چیست. به همین خاطر دربرابر برخی فسادها خاموش هستیم و در برابر برخی، فریاد می‌زنیم. این معضل است. مادامی که اینطور باشد، گزارش تحقیقی در ایران محقق نمی‌شود.»
وی ادامه داد: «مانع دیگر، نبود امنیت شغلی روزنامه نگاران به عنوان گزارشگر (بالا بودن هزینه سیاسی) است. به عبارت دیگر روزنامه‌نگار از نظر شغلی امنیت ندارد، چراکه مصونیت ندارد. جایی ندیدم (در هر رسانه‌ای) که خبرنگاران و روزنامه‌نگاران شکایت نداشته باشند که ما آنطور که باید حمایت نمی‌شویم و مصونیت نداریم. مصونیت است که ایجاد مسئولیت می‌کند.»
این مدرس دانشگاه خاطر نشان کرد: «ضعف اقتصاد رسانه و هزینه بر بودن گزارش تحقیقی (بالا بودن هزینه اقتصادی) نیز مانعی دیگر است. اگر روزی در ایران، رسانه روی پای خود ایستاد، آن روز طلیعه گزارش تحقیقی ظهور می‌کند. چون آن وقت اختیار رسانه درست خودش است. دیگر فشارهای اقتصادی بر رسانه وجود ندارد و رسانه می‌تواند آزادانه کار کند.»
ضرورت آینده‌نگری در رسانه و مطبوعات
وی در پایان سخنان خود، با تاکید بر ضرورت توجه به آینده، گفت: «به زودی وب ۳ خواهد آمد؛ یعنی کتاب ارتباطات بسته می‌شود و کتاب تازه‌ای باز می‌شود. پس بدانیم که روزنامه‌نگاری و تکنولوژی در تعارضی به مراتب شدید‌تر قرار خواهند گرفت و ما باید تصمیم بگیریم جامعه ما یک جامعه اطلاعاتی باشد یا یک جامعه دانایی‌محور.»
رضائیان اظهار داشت: «معتقدم همه ما روزنامه‌نگاران باید به سمت مطالعات فرهنگی و فلسفی برویم. همه ما می‌دانیم روزنامه‌نگاری میان‌رشته است اما برای اینکه بدانیم رسالت اصلی روزنامه‌نگاری چیست، باید دید موضوع جبرگرایی تکنولوژی ما را به کجا می‌برد.»
وی افزود: «ما تابع پرسش هستیم، تابع بازتاب صرف نیستیم. جست‌وجوگری که مبنای گزارشگری تحقیقی است، در آینده گسترده‌تر خواهد شد ولی تکنولوژی شاید به شما امکان جست‌وجو ندهد؛ کمااینکه امروزه شبکه‌های اجتماعی باعث بی‌انگیزگی روزنامه‌نگاران شده؛ یعنی می‌گوییم همه می‌دانند، پس ما چه بگوییم؟ آینده روزنامه‌نگاری با پرسش‌های فلسفی مواجه است و فرم های روزنامه‌نگاری هم تابع این پرسش‌ها هستند.»آنا/